Oto i trzecia część opowieści o Burroughsie, Le Rouge i Żuławskim. Pierwsza i druga są odpowiednio tu i tu.

Podsumowując poprzednią część tekstu możemy bez problemu stwierdzić, że nasi trzej twórcy inaczej podchodzą do tego, jak wysyłają swoich bohaterów na obce globy. Dalsze różnice w sposobie tworzenia opowieści jeszcze mocniej zobaczymy, jak porównamy rasy inteligentne, jakie, żyją na tych globach. Żuławski wymyślił sobie, że Księżyc jest zamieszkały przez mrocznych i tajemniczych Szernów. Rasę pokrytą czarnym włosiem, przypominającą trochę wielkie ptaki. Są bardzo inteligentni, posiadają rozwiniętą cywilizacje i komunikują się przy pomocy pewnej formy telepatii. Mają także dwie białe macki, które mają szczególne zastosowanie w powieści. Dotykając nimi ludzkich kobiet sprawiają, że zachodzą one w ciąże, których efektem będzie Morc. Morcowie to ludzie wybrakowani, nie do końca rozwinięte mutanty. W pierwszej powieści Szernowie są ledwie zapowiadani i dopiero w drugiej przyjmują rolę głównych złych, choć to określenie nie jest do końca właściwe. Wypada tutaj dodać, że ludzie żyjący na Księżycu różnią się od nas. Są bladzi i niscy, co jak tłumaczy Żuławski wynika z różnicy w przyciąganiu obydwu globów. Można powiedzieć, że są oni dosyć groteskową parodią ludzkości, co zresztą widać w ich skłóconym i skomplikowanym społeczeństwie. Są oni też zdecydowanie słabsi od Szernów, którzy ich bez problemu podbijają. Pomimo tego, że ludzie są tutaj sługami Szernów, to zawsze starają się zabijać wszystkich Morców.

U Le Rouge mamy natomiast początkowo dwie rasy inteligentne. Pierwsza to dosłownie krasnoludki. Ubrani zgodnie z powszechnym wyobrażeniem tychże żyją spokojnie, jedząc i tyjąc. Są oni zabawni, pocieszni i nieporadni. Obawiają się oni jednak Eloorów, czyli wampiro-podobnych istot. Z czasem jednak okazuje się, że nie są one aż tak inteligentne i raczej należy je uznać za bardziej zmyślne zwierzęta. Pomimo tego byli oni wielkim zagrożeniem dla owych krasnoludków. Na szczęście dla nich przybył Robert, który sprawił, że potrafili oni sobie poradzić z tym zagrożeniem. Tutaj powiedzmy sobie wprost, że powieść Le Rouge’a jest zdecydowanie rasistowska, tudzież ma bardzo wyraźne tego typu odcienie. Sposób konstruowania relacji pomiędzy bohaterem, a obcymi ma charakter wręcz groteskowego przerysowania. Oto przybywa Francuz, który uczy obcych wszystkiego. Obala ich fałszywych bogów, daje ogień i uczy jedzenia pieczonego mięsa. To ostatnie jest szczególnie zabawne, gdyż krasnoludki żywiąc się dotąd surowizną od razu zasmakują w pieczystym. Dodajmy do tego, że ci biedni obcy od razu uznają Roberta za boga. Zresztą ową francuską wyniosłość widać także w Więźniu na Marsie. Tam w opisie wydarzeń na Ziemi mamy postać murzyna Zaruka, który jest opisany przy użyciu wszelkich możliwych kalek, a i znajdzie się tam uwaga o jego wyglądzie: „Czoło miał wyniosłe i rysy regularne, a wargi nie były tak wstrętnie grube jak zwykle u Negrów”.

Potem w powieści pojawiają się jeszcze inni przedstawiciele obcej rasy. Chodzi tutaj o tajemniczych Niewidzialnych. Podobnie jak ma to miejsce z przyrodą, są oni skonstruowani w celu zdziwienia. Z logicznego punktu widzenia nie mają za bardzo uzasadnienia. Owi Niewidzialni są wielkimi głowami, które mają dwoje szaro-bladych skrzydeł podobnych do tych u ważek. Poza tym posiadają po pięć macek z każdej strony (w sumie 10). Każda macka jest uzbrojona w 3 ssawki. Ich twarze nie posiadają powiek, nosy są szerokie, a usta czerwono-krwistego koloru są ledwo widoczne. Co ciekawe, chociaż posiadają usta, to porozumiewają się dzięki telepatii, która pozwala im także komunikować się z Robertem. Nie są oni jednak na szczycie piramidy żywienia, chociaż ich pokarmem są Eloorowie. Niewidzialnych terroryzuje Wielki Mózg, który ich zjada (wyrzucając macki i skrzydła). Mieszka on na Wyspie Śmierci. Sama wyspa, to tak na prawdę czaszka wielkości Mount Blanc, a w środku znajduje się tenże mózg otoczony „szybą przezroczystego kamienia”. Na wyspie poza tym był metalowy las zbierający energię elektryczną z burz, która pobudzała komórki nerwowe Mózgu. Krew niewidzialnych dostarczała mu natomiast fosforu. Ta przerażająca istota powstała być może z połączenia na przestrzeni wielu set lat rozlicznych umysłów.

Na tym tle Burroughs przedstawia nam zdecydowanie bardziej rozbudowane życie na obcej planecie. Mamy wiele różnych ras, w tym, co warto zaznaczyć, Kaladanów, którzy chcieli stworzyć coś w stylu Wielkiego Mózgu. Jednakże jest to jedynie fantazja dziwnej rasy, a nie realny byt. W każdym razie w trakcie lektury tego cyklu trafimy na całe społeczeństwa, które są opisane w sposób składny i spójny. Poznamy Zielonych Ludzi Marsa, którzy są więksi i wyglądają bardziej drapieżnie od ludzi, ale trafimy także na Czerwonych, Żółtych, Czarnych i Białych Marsjan, którzy wyglądem przypominają rasy zamieszkujące Ziemię. Dodajmy, że chociaż Burroughs wielokrotnie był oskarżany o rasizm, to, co ciekawe, na kartach tych powieści tego nie dostrzeżemy. Carter jest oczywiście bohaterem, jest silniejszy od innych mieszkańców planety, ale nie jest od nich lepszy w tym sensie, w jakim Robert góruje nad rasami Le Rouge’owego Marsa. Oczywiście nie twierdze, że Burroughs nie miał (z naszej perspektywy) problematycznych poglądów na kwestie rasy, ale podczas lektury jego książek z cyklu o Barsoom trzeba jednak dużej złośliwości, żeby oskarżyć go o pisanie rasistowskich powieści.

W gruncie rzeczy owo oskarżenie raczej pokazuje, że Burroughs rzeczywiście osiągnął sukces. Jest czytany, a stąd osoby przeczulone i doszukujące się w literaturze kwestii problematycznych prędzej, czy później trafią na jego utwory. Znacznie gorszy Le Rouge będzie czytany jedynie przez wielbicieli starych książek stąd też nikt nie zwróci uwagi na problematyczne kwestie. Czytelnicy tacy są bowiem świadomi, że mają do czynienia ze specyficzną literaturą.

Ciąg dalszy nastąpi.

W poprzedniej części opowieści przedstawiłem obce globy, na które trafiają bohaterowie powieści naszej trójki autorów. Teraz zapraszam na kontynuację, tym razem będzie o podróży.

Jednakże jak bohaterowie powieści trafiają na te globy? Może jednak najpierw napisze, kim oni są. Dla Le Rouge głównym bohaterem jest Robert Darvel, francuski odkrywca i wynalazca. Posiadał narzeczoną, którą była córka potężnego bankiera, lecz ze względu na utratę majątku w wyniku nieudanego eksperymentu nawiązania komunikacji z Marsem i zarazem utratę przyjaźni ze strony planowanego teścia, został zmuszony do przyjęcia propozycji tajemniczego Hindusa Ardweny. Tenże postanowił go zatrudnić, aby połączyć odkrycia nauki z tajemną wiedzą joginów. W powieści widać wyraźne fascynacje ówcześnie modnym wschodem. Aż dziw, że Helena Blavatsky nie pojawia się na jej kartach.

Żuławski nastawił się na bohaterów zbiorowych. Mamy w Na srebrnym globie O’Tamora – pomysłodawcę wyprawy; Piotra Varadola – portugalskiego inżyniera; Jana Koreckiego – czyli tego, który sfinansował wyprawę; Tomasza Woodbella – lekarza. W ostatniej chwili wycofał się Niemiec Braun. Zamiast niego (potajemnie) do ekipy dołącza Marta, czyli narzeczona Woodbell. W wyniku różnych wydarzeń ekipa zmniejsza się do Marty, Varadola i Koreckiego. W drugiej części, głównym bohaterem jest niejaki Marek. U Burroughsa bohaterów jest wielu i nie będę się tutaj na ten temat rozpisywał. Zaciekawieni mogą sięgnąć do moich innych wpisów na temat cyklu. Wypada jednak zaznaczyć, że na Barsoom w każdej z powieści jest para głównych bohaterów – kobieta i mężczyzna – w okuł których toczy się akcja. Ich wzajemne relacje i napięcie erotyczno-miłosne ogniskuje w sobie całą fabułę.

Widać od razu i wyraźnie, że mamy tutaj pewną drastyczną różnicę pomiędzy tym, jak swoich bohaterów widzą autorzy. Chociaż we wszystkich występuje miłość, jako ważne uczucie, to jest ono inaczej rozgrywane. Dla Le Rouge jest ona tylko czymś odległym i niespełnionym. Burroughs opiera się natomiast na gloryfikacji tejże, wraz ze słusznym dodatkiem erotyki wynikającym choćby z tego, że bohaterowie biegają po kartach powieści nago. U Żuławskiego natomiast miłość i seks, to pewien problem. W Na srebrnym globie mamy problem potrzeby zaludnienia planety, choć pomiędzy bohaterami nie ma miłości. Problem jest tym większy, że Marta jest w ciąży ze swoim zmarłym mężem. Urodzony syn bez towarzystwa będzie wieść tragiczne życie, lecz kto ma być ojcem reszty mieszkańców planety? Jak zostanie dokonany ten wybór i jak Marta wychowa swoje ukochane dziecko wraz z dziećmi zrodzonymi nie z uczucia, a z pragmatyzmu?

Sytuacje jeszcze bardziej komplikują wydarzenia opisane w Zwycięzcy. Druga część trylogii opowiada o przybyszu na księżyc, który trafił tam już po ustabilizowaniu się nowego społeczeństwa. Marek, bo tak mu na imię, jest samotnym człowiekiem, który postanawia zmienić nowy świat i dokonać na nim daleko idącej rewolucji społecznej. Pomimo tego, że na kartach utworu pomagają mu to raz i drugi inni mieszkańcy Księżyca, to w gruncie rzeczy cały wysiłek spoczywa tylko na jego barkach. Zarazem opowieść w pewnym stopniu nie tyle dotyczy Marka i jego wysiłków, a tego jak wydarzenia, które poznaliśmy w Na srebrnym globie, zostały przetworzone przez religię i naukę mieszkańców Księżyca. Owa konfrontacja rzeczywistości i tego, co powstaje w wyniku jej opisywania przez następne pokolenia stanowi jeden z głównych elementów powieści. Stąd, chociaż teoretycznie mamy tutaj jednostkowego bohatera w postaci Marka, to w rzeczywistości bohaterem jest społeczeństwo i sposoby jego reagowania na różne impulsy. Charakterystyczny zresztą jest koniec powieści, gdyż tak naprawdę nie jest on o przybyszu z Ziemi, a o tym, jak społeczeństwo, różne jego odłamy i grupy, zareagowały na jego działania i los.

Idąc dalej, charakterystyczną różnicą pomiędzy wszystkimi tymi seriami, jest to, w jaki sposób ich autorzy widzieli podróż na obce globy. Żuławski, wyraźnie przyznając się na inspirację Vernem i jego powieściami o wyprawie na księżyc, obmyślił sobie, że podróż odbędzie się dzięki specjalnemu działu, które wystrzeli bohaterów na księżyc w starannie wykonanym pocisku. Droga powrotna miała zostać zagwarantowana przez wysłanie osobnego pocisku, w którym znajdowałby się sprzęt konieczny do wybudowania drugiego działa, mniejszego, które pozwoliłoby wysłać kapsułę z powrotem na Ziemię. Sytuacja jednak potoczyła się odmiennie.

Całkowicie inny pomysł miał Le Rouge. W ramach swoich fascynacji wschodem obmyślił on, że Robert odkrył sposób na zbudowanie baterii, w której można by przechowywać moc joginów. Dzięki temu można by całkowicie zmienić gospodarkę planety, która zamiast opierać się na węglu i podobnych materiałach, zaczęłaby zbierać energię od ludzi. Można zażartować, że mamy tutaj do czynienia z przewidzeniem Matrixa, ale wypada zaznaczyć, że to był akurat duch tamtych czasów. Wtedy to różni teofizyci wpadali na podobne pomysły łączenia nauki i duchowości wschodu. W każdym razie pomysł ten, choć dobry, miał jednak pewne negatywne konsekwencje dla naszego bohatera. Okazało się, że Ardwena w tym momencie przestał potrzebować naukowca i korzystając z baterii, a raczej z przechowywanej w niej energii wysłał w odpowiednio skonstruowanej kapsule Roberta na Marsa. Spełnił tym niejako jego życzenie, gdyż ten chciał dowiedzieć się jak wygląda powierzchnia planety i liczył na kontakt z obcymi. Tym bardziej, że na poprzedniej – nieudanej – próbie zatracił swój majątek.

Burroughs natomiast postanowił wykorzystać w swojej historii pomysł projekcji astralnej. Choć nigdy tego tak nie nazywa, to wydaje się, że to najlepsze określenie metody transportu na czerwoną planetę. John Carter i Ulyses Paxton trafiają na Barsoom dzięki swoim myślom i chęci znalezienia się na jego powierzchni. To właśnie decyduje o tym, że nagle przenoszą się ze swojskiej Ziemi wprost na obcy glob. W innym cyklu (Wenusjańskim) Burroughs pomyślał o opisaniu działa, które miało wystrzelić bohatera w kapsule na Marsa, ale w wyniku błędu w obliczeniach trafił on właśnie na Wenus. Oba cykle są ewidentnie osadzone w jednym większym świecie, stąd wypada powiedzieć, że i w ten – bardziej pragmatyczny – sposób można się dostać na Barsoom. Tym bardziej, że w jednej z powieści Carter przylatuje na Ziemie korzystając ze specjalnie skonstruowanego statku. Wybór projekcji astralnej był w wypadku Burroughsa oparty nie tyle na braku bardziej realnego przeniesienia się na obcą planetę, co raczej wynikał z pragmatycznej decyzji autora. Pozwalało to stworzyć wrażenie pewnego absurdalnego realizmu. O wielkim dziale wystrzeliwującym bohatera hen daleko byłoby głośno. Pierwsza powieść cyklu jest natomiast pisana z pewnym nastawieniem, że mamy do czynienia z realnymi wydarzeniami. Całość udawała wspomnienia z prawdziwych przygód, stąd mniej realny sposób podróżowania był zarazem bardziej realistycznym elementem powieściowego świata.

Ciąg dalszy nastąpi, w którym omówie obcych i pozostałe kwestie warte poruszenia.

ps, ilustracje pochodzą z różnych, XIX wiecznych wydań ksiązek Verne’a o podróży na księżyc.

Oto zaczynam publikacje tekstu na podstawie zeszłorocznej prelekcji na Falkonie. Trochę mi się ona rozrosła, stąd całość będzie podzielona na części (2, albo 3). Zapraszam do lektury.

Literatura fantastyczno naukowa ma wiele oblicz, jak i wiele początków. Różni krytycy, jak i literaturoznawcy wskazują na przeróżnych autorów, którzy według nich mieli być „ojcami” gatunku. W zależności od tego, kto pisze tekst okazuje się inne oblicze nie fantastyki i jej początków. Nie ma bowiem jednego ojca, z którego wszyscy następni pisarze pochodziliby i od którego pomysłów czerpaliby. Widać to wyraźnie, jeżeli porównamy trzy powieści z początków fantastyki (a raczej cykle), niezwykle ciekawe i pod pewnymi względami bardzo ważne. Chodzi nam tutaj o tak zwaną Trylogię Księżycową Jerzego Żuławskiego, czyli: Na srebrnym globie. Rękopis z księżyca (Lwów 1903), Zwycięzca (Lwów 1910) i Stara Ziemia (Lwów 1911), o dwie powieście Gustave Le Rouge: Więzień Marsa (z 1908) i Wojna wampirów (z 1909), oraz cykl marsjański Edgara Rice’a Burroughsa, którego opisy zajęły wiele miejsca na tej stronie i pewnie jeszcze trochę zajmą.

Mamy tutaj do czynienia z trzema cyklami napisanymi przez autorów żyjących w mniej więcej tym samym czasie. Odpowiednio Jerzy Żuławski urodził się w 1874 roku i zmarł w 1915; Gustav Le Rouge 1867 do 1938, a Burroughs żył od 1875 do 1950. Z całej trójki historia najmniej łaskawie obeszła się z Le Rougem. Chociaż był bardzo popularny swego czasu, to obecnie jest w praktyce całkowicie zapomnianym autorem. Także w swojej ojczyźnie, czyli Francji. Żuławski jest przynajmniej regularnie przypominany, wielokrotnie wznawiany (ostatnio wydawnictwo Solaris), a i jego powieści doczekały się w pewnym sensie ekranizacji przygotowanej przez krewniaka Andrzeja Żuławskiego. W gruncie rzeczy najbardziej łaskawie historia obeszła się z Burroughsem, chociaż wydaje się, że w latach jego aktywności pisarskiej był on najgorzej ocenianym przez krytykę autorem z całej trójki. Traktowano go gorzej niż grafomana, ale na jego powieściach wychowały się całe pokolenia pisarzy, którzy potem odgrywali dużą rolę w amerykańskiej (a przez to i w światowej) fantastyce. Żaden z pozostałych omawianych tutaj autorów nie doczekał się takiej późnej popularności i nie możemy wskazać na ich „następców”.

Wszystkie wspomniane serie były tłumaczone na różne języki. Były w momencie publikacji zdecydowanie sukcesami rynkowymi. Stąd też Le Rouge stosunkowo szybko pojawił się w polskim tłumaczeniu, które zresztą było potem wznawiane na zasadzie reprintu jeszcze w latach 80-tych w ramach publikacji różnych „klasycznych” utworów gatunku. Żuławski był na pewno tłumaczony na węgierski, ale też i na wiele innych europejskich języków (za wyjątkiem, co ciekawe, angielskiego). Burroughs i jego cykl marsjański doczekał się publikacji w prawie wszystkich językach i krajach, choć nie wszędzie w całości. W Polsce wydano tylko pierwszą i szóstą część cyklu, co pod pewnymi względami dziwi, ale ostatnio pojawiła się nadzieja w postaci wydawnictwa Solaris, które rozważa wydanie 3 powieści z cyklu. Pytanie, jak to będzie współgrać z ewentualnymi zamiarami „Coś na progu” odpowiadającym za tłumaczenie Władcy umysłów Marsa pozostaje otwarte.

Od razu tutaj zaznaczę, że nie będę się odnosił do Starej Ziemi Żuławskiego. Powieść ta, choć należy ją wymienić, jest niestety nie tylko najsłabszym utworem z trylogii, ale też kompletnie nie pasuje do pozostałych. W dużej mierze jest to dopasowanie się do ówczesnych mód literackich w Polsce, co zarazem sprawia, że obecnie praktycznie nie nadaje się do czytania.

W każdym razie wszystkie trzy serie opowiadają o podróży na obce globy. Le Rouge i Burroughs wybrali Marsa, a Żuławski znacznie bliższy księżyc (choć w wersji filmowej zmieniono to na tajemniczą planetę). Jednakże, pomimo, że mamy do czynienia z istniejącymi obiektami, to w ich opisie nie do końca przypominają one, to, co rzeczywiście istnieje na ich powierzchni. Najbardziej realny jest księżyc Żuławskiego, ale tylko jego jasna strona. Opisana z dużą dokładnością i realizmem jest zgodna nie tylko z ówczesną wiedzą, ale też i w dużej mierze dalej pozostaje aktualna. Dopiero druga strona księżyca, ciemna, jest swobodną kreacją autora. Okazuje się, że nie tylko jest tam atmosfera, ale też i życie. Choć w swych formach proste, to jest ono wyraźnie inne od tego, co znamy z Ziemi. Wynika to z tego, że na opisanym przez Żuławskiego obszarze (to znaczy przy północnym biegunie księżyca) nie tylko panuje cały czas półmrok, to i bardzo rzadko pada deszcz. Powietrze, jest jednak duszne i parne. Roślinność, podobna mchom, tudzież w postaci krzewów z liśćmi zwiniętymi na kształt badyli (albo cygar), zdolna jest do ograniczonego ruchu. Pośród nich biegają jaszczurko-podobne istoty o jednym oku, które zamiast nóg posiadają macki. Mamy też inne, podobne w swoim wyglądzie stworzenia, w tym latające. Jednakże charakterystycznym elementem natury księżyca jest cisza. Zwierzęta nie dają głosu. Stąd świat księżycowy jest w dużej mierze surrealistyczny i dziwny.

Inaczej sytuacja wygląda, jeżeli chodzi o Marsy. Dla Gustava Le Rouge, choć był to glob czerwony, to w dużej mierze wyglądał on jak Ziemia. Czytelnik z pewnym zaskoczeniem mógł się zorientować, że większość opisów planety sprawia raczej wrażenie nijakich, tudzież niczym niewyróżniających się od tego, co można zobaczyć wyglądając za okno. Z czasem na szczęście pojawiają się w powieściach coraz dziwniejsze kreacje. Dziwne rośliny jednak są w dużej mierze ograniczone do kilku szczególnych przypadków. Nie wydaje się żeby Le Rouge wymyślił na potrzeby opisywanej przez siebie historii jakiś konkretny ekosystem. Były to raczej dziwadła mające pobudzić zainteresowanie czytelników. Na tym tle wyróżnia się chyba tylko istota składająca się z białej masy, która żyje w piaskach przy zbiornikach wodnych. Groźna i niebezpieczna, wygląd jej jest jednak trudny do opisania. Posiada twarz przypominającą ludzką i z opisu brzmi trochę jak słynna Meduza.

Na tym tle wyróżnia się Burroughs z jego bogatym opisem Marsa, jako umierającej planety. Choć trzeba przyznać, że miał on (poprzez większą ilość powieści dziejących się na powierzchni czerwonego globu) znacznie więcej okazji do stworzenia niezwykłego ekosystemu, to pozostaje on w miarę składny i przemyślany. Zarazem na tyle obcy, że czytelnik nie odczuwa – jak ma to miejsce u Le Rouge’a – kontaktu tylko z pomysłami na odrealnienie Ziemi. Mars Burroughsa jest obcy i dziki. Powierzchnia planety pokryta jest przez roślinność podobną mchom, a poprzecinana kanałami. Ta akurat informacja, o kanałach, łączy Burroughsa z Le Rougem. Obydwaj autorze opierali się tutaj na badaniach astronomów, którzy dostrzegli takie byty na Marsie. Poza tym na tak zwanym Barsoom mamy też i lasy oraz bagna. Wszystko starannie rozplanowane, tak, że patrząc na mapy pokazujące wymyśloną przez Burroughsa planetę, nie odczuwamy zdziwienia, że na tak małej powierzchni mamy tak dużą różnorodność.

Na tym kończymy pierwszą część omawiania tematu. W następnej poruszymy kwestię doboru bohaterów i sposobu w jaki trafili oni na obce globy. Okładki wzięte z Encyklopedii Fantastyki (Le Rouge i Żuławski) oraz z wikipedii.